Śmierć, choć jest nierozerwalnie związana z życiem, stanowi jego naturalną część, to jednak budzi strach. Jej temat jest najczęściej trudny do poruszenia w codziennej rozmowie. Jednocześnie w pewnym wieku dzieci często same podejmują ten temat, pytają o odchodzenie i związane z nim emocje. Zdarza się też tak, że rozmowę wywołuje odejście kogoś bliskiego lub – jak w ostatnich trudnych tygodniach – doniesienia z różnych mediów, które czasem docierają i do najmłodszych. Jak radzić sobie w takich sytuacjach? Z pomocą mogą przyjść książki, których lektura jest bezpieczną przestrzenią i może stanowić punkt wyjścia do rozmowy. Na polskim rynku wydawniczym jest wiele pozycji na temat śmierci, skierowanych do najmłodszych czytelników. Niektóre z nich jest przeznaczonych dla starszych dzieci, są jednak pozycje, które zrozumieją już 3-4-latki. Część to bajki terapeutyczne, inne z kolei traktują temat odchodzenia bardzo metaforycznie. Na szczęście, dzięki mnogości publikacji, każdy ma szansę znaleźć tę, która w jego sytuacji będzie najlepszym stworzeniu przestrzeni do rozmowy pomocne mogą okazać się książki, które traktują temat śmierci w sposób delikatny, a jednocześnie otwierający pole do rozmów. Lektur takich lepiej nie czytać tuż przed snem. Warto każdą z nich omówić z dzieckiem. Niezaprzeczalnym atutem większości z nich są piękne trudno zebrać myśli„Mała książka o śmierci”Zabawnymi, kolorowymi ilustracjami wyróżnia się z pewnością „Mała książka o śmierci”. Pernilla Stalfelt z dystansem, ale i szczerością wprowadza dzieci w trudny świat umierania. Sama stworzyła kolorowe obrazy, przy pomocy których odpowiada na liczne pytania dotyczące śmierci, pokazując jej różne oblicza, opowiada o faktach, mitach i lękach, które się z nią wiążą. Dzięki prostemu, jasnemu językowi pomaga wytłumaczyć, że śmierć jest naturalna, nieunikniona i wpisana w cykl życia. Umierają ludzie, zwierzęta i rośliny i mogą temu towarzyszyć różne okoliczności. Autorka nie mówi, co dzieje się po śmierci, ale przedstawia różne wierzenia, zwyczaje i tradycje pogrzebowe.„Jestem Śmierć”W rozważania o śmierci i kręgu życia wpisują się również dwie pozycje Elisabeth Helland Larsen – „Jestem Życie” i ,,Jestem Śmierć”. Życie i Śmierć to nie abstrakcyjne, nieuchwytne pojęcia, ale sympatyczne, wrażliwe bohaterki, które widzimy już na okładce. Śmierć jest miła i rozważna. Odwiedza wszystkich, którzy niebawem umrą. Jest dopełnieniem Życia, dla którego robi miejsce. A to zadanie wypełnia delikatnie i troskliwie. Razem z „Jestem Życie” w nieoczywisty sposób odpowiada na pytania, czym są śmierć i życie. Książki są pięknie zilustrowane, oszczędne w słowie, a jednocześnie pogodne i dodające otuchy. Najlepiej przeczytać je dla najmłodszychW życiu małego człowieka śmierć bardzo często pojawia się wtedy, gdy umiera najstarsze pokolenie. Jeśli strata dotknie dzieci, które nie umieją jeszcze czytać, można wspólnie z nimi przejść przez którąś z poniższych historii.„Ostatni dżem babci”Alicja Dyrda opisała prawdziwą historię odchodzenia Teresy – babci Kazika. Narracja prowadzona jest z perspektywy małego chłopca, który bardzo kocha babcię i wie, że ona niedługo umrze. Widzi, że nie jest już tak wesoła jak kiedyś i wie, że już nigdy nie pobawią się wspólnie balonem, a babcia nie zrobi mu naleśników z własnej roboty dżemem. Kazik może jednak zrobić w swojej bazie dżem dla babci. Ta piękna i wzruszająca historia pokazuje prawdziwe emocje towarzyszące nam podczas odchodzenia kogoś bliskiego.„Cudowna wyspa dziadka”Historia Syda i jego dziadka, napisana przez Benjego Daviesa, wprawdzie opowiada o pożegnaniu, ale nie ma w niej smutku i tęsknoty. Domy chłopca i dziadka dzieli jedynie ogród i furtka. Pewnego dnia Syd znajduje starszego pana na strychu. Dziadek jest spakowany i wybiera się w podróż na tajemniczą, cudowną, tropikalną wyspę. Tam dziadek jest zdrowy i nie musi używać laski, a przed upałem chroni go gęsty las. Może cały dzień odpoczywać i być razem z przyjaciółmi. Dziadek postanawia tam zostać, a Syd musi wrócić. Pożegnanie nie jest jednak smutne. Syd widzi, że dziadek jest szczęśliwy i to jest najważniejsze. A staruszek będzie zawsze żyć w jego pamięci. Dzięki niejednoznacznej wymowie książki można ją potraktować jako przyczynek do rozmów o tym, że bliscy odchodzą – umierają, przeprowadzają się, znikają z naszego życia, ale nie z serca i wspomnień.„Pan Stanisław odlatuje”Życie pana Stanisława jest szare. Pewnego dnia, zainspirowany usłyszaną historią, postanawia odlecieć na kolorowym tapczanie. Wtedy jego życie nabiera barw. Jednak pan Stanisław chce też mieć ,,z góry” oko na swojego wnuka, któremu powierza ukochanego psa, bo wie, że z nim będzie bezpieczny i szczęśliwy. Opowieść jest pełna radości, spełnia i spokoju. Choć to książka o śmierci dziadka, to jednak skupia się na życiu. Zapewne niektórzy mogą ją nawet odczytać jako opowieść o fantastycznych przygodach, a inni jako historię o odchodzeniu i o pożegnaniach. Wszak książki mają taką wymowę, jaką nada im czytelnik.„Wszędzie i we wszystkim”Mama Yolandy umarła. Dziewczynka nie rozumie, co to znaczy. Skoro mamy nie ma tu, to gdzie jest? Ponieważ bardzo tęskni, zaczyna jej szukać. Pyta o nią najbliższych. Tata odnajduje mamę w obrazie, który namalowała i w kubku, któremu przykleiła uszko. Babcia widzi swoją córkę we wnuczce. Dziadek w różach, które mama posadziła. Mamy nie ma fizycznie, żyje jednak we wspomnieniach. Wszyscy czują jej obecność. To wzruszająca historia o tym, że miłość jest wielka i nawet śmierć jej nie pokona. A bliscy będą z nami tak długo, dopóki mamy ich w naszej śmiercią jako etap rozwojuDzieci, do których bardziej przemawiają mniej dosłowne obrazy, również znajdą coś dla siebie. W nich spersonifikowane zwierzęta muszą radzić sobie ze smutkiem po odejściu przyjaciół. Będą to dobre propozycje dla 4-5-latków, u których w naturalny sposób pojawia się zainteresowanie tematem. Powraca on w rozmowach z rodzicami. Tu przydatne mogą być np. „Wróć mój wilku wróć” i „Plasterki na tęsknotę”.„Wróć mój Wilku, wróć!”Pięknie ilustrowana i wielokrotnie nagradzana opowieść o Lisiczce i Wilku, którzy całe dnie spędzali na wspólnej zabawie. Nagłe zaginięcie przyjaciela wywołuje w Lisiczce przerażenie i smutek. Szuka Wilka wszędzie, lecz nie mogąc go odnaleźć, zaczyna rozumieć, że już nigdy się nie spotkają. Oswaja poczucie pustki po przyjacielu i odkrywa, że najbliżsi pozostają z nami na zawsze w pięknych wspomnieniach. W książce równie ważne jak słowa są obrazy. Ilustracje, które opowiadają o wspólnej zabawie, są pełne jasnych zielonych i błękitnych barw. Na tych, w których Lisica przechodzi żałobę, dominują ciemne granaty i czernie. Baśń przeznaczona jest dla dzieci od 3 do ok. 5 roku życia. Jednak dla młodszych odbiorców może być zbyt abstrakcyjna. Z pewnością za to wzruszy rodziców.„Plasterki na tęsknotę”Szczurek jest już stary. Przyjaźni się z Wiatrem, a Czas wpada do niego w odwiedziny. Bardzo lubi także wiekową Wiewiórkę, ale widuje ją rzadziej, bo mieszkają od siebie daleko. Pewnego dnia otrzymuje od niej list, w którym przyjaciółka pisze, że jest bardzo chora i chciałaby ostatni raz zobaczyć przyjaciela. Szczurek nie może do niej jechać, ponieważ nadchodzi zima i warunki do podróży są złe. Wyrusza dopiero wiosną, ale po drodze spotykają go przygody, które opóźniają przybycie. Kiedy wreszcie dociera do domu przyjaciółki, czeka na niego tylko list. Smutny wraca do siebie, gdzie często wspomina Wiewiórkę, a Czas coraz częściej przynosi mu specjalne plasterki na książce tematy związane ze stratą, upływem czasu i przemijaniem opowiedziane są w sposób subtelny i łagodny. Nie przerażą, za to mogą skłonić do pięknych dla starszych dzieciNawet najmniejsze dzieci zdają sobie sprawę, że bliska im osoba umiera. Już niemowlęta odczuwają stratę. Nie ma znanych im głosu, zapachu i dotyku. Najmłodsi zauważają odejście, rozumieją pojęcie śmierci, ale często sądzą, że umieranie dotyczy tylko starszych ludzi. Gdy dzieci wkraczają w okres dojrzewania, zaczynają rozumieć nieuchronność i nieodwracalność śmierci, a także fakt, że może ona dotyczyć każdego i jest nieuchronnym elementem nie powinna być zatem tematem tabu, choć często tak się dzieje, gdyż rozmowy o niej są po prostu trudne. Należy jednak o niej rozmawiać tak, jak rozmawia się chociażby o narodzinach. Część lektur poświęconych tematowi umierania weszła już nawet do kanonu lektur szkolnych, ale nawet z nimi nie powinniśmy zostawiać dzieci samych.„Jesień liścia Jasia”Pierwszym przykładem lektury szkolnej, która nawiązuje do kręgu życia, jest „Jesień liścia Jasia”. To metaforyczna opowieść o kole życia, zmianach i przemijaniu, o tym, że każdy inaczej dojrzewa, a koniec może okazać się piękny. Leo Buscaglia opisuje historię życia liścia Jasia od wczesnej wiosny, aż do zimy. Widzimy zmiany, którym poddaje się drzewo klonu i jego liście. Główny bohater jest pełen pytań i nie ma w nim zgody na to, co dzieje się jesienią. Wierzy, że nigdy nie spadnie z drzewa. Na szczęście ma starszego przyjaciela – liścia Daniela, który tłumaczy mu, co i dlaczego dzieje się w ich życiu. A kiedy Jaś ostatecznie spada z drzewa, dopiero wtedy widzi je w całej okazałości i złożoności. Lektura nie jest długa (46 stron) i jest przy tym okraszona zdjęciami liści w różnych porach roku. Ta ciepła i wzruszająca historia stanowi dobry punkt wyjścia do rozmów o przemijaniu i strachu przed odchodzeniem. Do refleksji skłoni nie tylko dzieci (książka jest przeznaczona dla 10-11-latków), lecz także dorosłych, którzy powinni towarzyszyć przy tej lekturze swoim pociechom.„Niezłe ziółko” Barbara KosmowskaOśmioletni Eryk dowiaduje się, że Babcia Malutka, słynna podróżniczka i zielarka, zamieszka w jego domu. Chłopiec spędza z nią ciepły i pełen dobrych rad czas. Babcia jednak jest chora i wkrótce umiera. Jej mądrość i rady towarzyszą chłopcu również po jej odejściu i dzięki nim wszystko wydaje się łatwiejsze. Książka porusza nie tylko temat śmierci, lecz także wiary w siebie i szacunku do innych.„Dziewczynka z parku”Andzia pół roku temu straciła tatę. Tęskni za wspólnymi chwilami z nim. Poznaje Jeremiasza, z którym spędza czas po szkole. Chłopiec ma cukrzycę, ale nie poddaje się chorobie. Dostrzegamy, że ból i smutek Andzi nie mijają, jednak przyjaźń pozwala jej o nich zapomnieć chociaż na chwilę. Dzięki temu młody czytelnik widzi, że śmierć nie jest końcem, i choć bliska osoba odeszła, wciąż mamy ją w swoim pokazuje też, że skupianie się na pozytywach pomaga przejść przez żałobę i motywuje do dalszego działania.„Ogród. Dobra opowieść na wielki smutek”To, podobnie jak „Niezłe ziółko” i „Dziewczynka z parku”, opowieść nie tylko o przemijaniu, lecz także o dorastaniu i o tym, że czas leczy rany. Codziennie po powrocie z pracy tata zabierał Walentynkę do pięknego ogrodu, gdzie dziewczynka czuła się najszczęśliwsza. Nie wiedziała, co dzieje się za ogrodzeniem ogrodu i nie interesowało jej to. Pewnego razu tata nie wrócił do domu. Walentynka bardzo się zmieniła. Niszczyła wszystko, co rosło w ogrodzie, a ten opustoszał: zniknęły kwiaty, krzewy, wierzba straciła liście, a ptaki odleciały. Miejsce pogrążyło się w pustce. Któregoś dnia Walentynka zauważyła kiełkujące źdźbło trawy przy płocie. Rzuciła się, by je wyrwać. Zorientowała się, że jest wyższa od ogrodzenia i dostrzegła olśniewający widok, który rozciągał się tuż za w książce sporo jest o bólu i rozpaczy. To jednak widzimy proces dojrzewania i godzenia się z rzeczywistością.„Śnieżna siostra”Książka, podzielona na 24 rozdziały, wpisuje się w adwentowe oczekiwanie na Boże Narodzenie. Ta pozycja będzie szczególnie wartościowa dla tych, którzy doświadczyli w wigilię będzie obchodził dziesiąte urodziny. Jednak rodzice nadal nie mogą pogodzić się ze śmiercią jego siostry Juni. Nie ma więc świątecznych przygotowań, adwentowych dekoracji i magii świąt. Tydzień przed Bożym Narodzeniem Julian poznaje Hedvig – rezolutną i uwielbiającą święta dziewczynką. Przyjaźń, którą do siebie czują, daje chłopcu nadzieję na przywrócenie radosnej atmosfery oczekiwania w jego domu… ale czy wszystko w domu Hedvig jest prawdziwe? Gdzie są jej rodzice i brat? Kim jest smutny mężczyzna odwiedzający dom dziewczynki?,,Śnieżna siostra” to niezwykła książka. Choć wpisuje się tematykę bożonarodzeniową, nawiązuje jednocześnie do tematyki śmierci, przemijania i obecności nieobecnych członków rodziny.„Długa wędrówka”Adam żegna się z ukochanym przyjacielem – starym psem Rufusem. W tym czasie Sonia marzy, by podróżować i znaleźć się po drugiej stronie morza. Dziewczynka wyrusza więc z ukochaną kotką w wędrówkę. Dzięki instynktowi zwierzaka Sonii udaje się pokonać morze. Adam z kolei całe dnie spędza w łóżku, tęskniąc. Nie chce jeść i stracił chęć do życia. W końcu dzieci spotykają się, a kotka pozwala chłopcu wyjść z żałoby i odzyskać przyznać, że książka Szweda, Martina Widmarka, z ilustracjami Polki, Emilii Dziubak, od samego początku jest smutna. Mierzymy się w niej z żałobą oraz z głodem i sierocą samotnością. Choć finałowe sceny wydają się nieść ukojenie, to jednak nie jest to typowy happy end. Dlatego lepiej nie zostawiać z nią młodego czytelnika samemu i wspierać go w lekturze.„Ważne rzeczy”Peter Carnavas z kolei opowiada o śmierci w sposób łagodny, wręcz piękny. Wydaje się, że mama małego bohatera książki „Ważne rzeczy” świetnie radzi sobie ze śmiercią męża. Pracuje, ogarnia dom, bawi się z synem. Kiedy jednak zostaje sama, siada smutna i zmęczona. Postanawia to zmienić i spakować wszystkie rzeczy, które kojarzą jej się z mężem. Razem z synem zanoszą karton do sklepu z używanymi rzeczami. Od tej pory ma być lepiej, ale tak nie jest. Rzeczy znów pojawiają się w domu. Kto i dlaczego je przyniósł? Tego mama dowiaduje się w pewną bezsenną noc…Historia opiera się na metaforze, której odczytanie zależy od naszych doświadczeń. Na pewno jednak pomoże przetrwać trudny czas żałoby.„Esben i Duch Dziadka”Dziadek Esbena zmarł nagle, bez pożegnania. Jego duch stara się oswoić wnuka ze swoją śmiercią i pomaga mu przejść przez traumę. Rodzice nie zostawili Esbena samego. Mama opowiadała mu, że dziadek jest z aniołami, tata mówił, że dziadek zamieni się w proch. Ale gdyby nie Duch Dziadka, Esben zostałby jednak sam z bólem i tęsknotą. Razem mają niesamowite przygody. A przeprowadzenie wnuka przez ten trudny czas, to ostatnia rzecz, którą Dziadek musiał załatwić na ziemi. Książka pokazuje, jak oswoić temat śmierci i że nie wolno robić z niej tabu. Czytając ją, można jednocześnie płakać i się terapeutyczneCzasami książki są potrzebne w konkretnych sytuacjach. Żałoba ma swoje etapy, przez które każdy przechodzi i o których warto wiedzieć. Kiedy odchodzą dzieci, cierpi cała rodzina. Coraz częściej słyszymy o tym, że odchodzą najmłodsi. Dla nich, a także dla ich sióstr i braci, którzy zostaną, powstają książki terapeutyczne.„Tadzik i Rak”Tadzik i jego rodzice stają w obliczu diagnozy syna: złośliwy nowotwór, który jest wyrokiem śmierci. Rodzina decyduje się spędzić domu ostatnie dni życia chłopca. Próbuje on zrozumieć, na czym polega umieranie. Martwi się, że rodzice o nim zapomną i nie wie, co się stanie z jego zadaje wiele pytań: Czy śmierć boli? Jak umiera ciało? Czy jakaś moja cząstka zostanie na ziemi? Widzimy ostatnie dni chłopca i czytamy opis jego jest uzupełniona czterema rozdziałami dla rodziców:Dziecko w obliczu choroby, przemijania i śmierci – wskazówki dla rodziców i opiekunówJak dzieci rozumieją śmierć?Jak dzieci przeżywają żałobę i jak można im w tym pomóc?Jak wspierać dziecko przewlekle chore i umierające?Seria Fundacji HospicyjnejFundacja Hospicyjna wydała serię książek terapeutycznych pomagających najmłodszym oswoić się z odchodzeniem. W serii ukazały się „45 naprawdę niezwykłych słoni” o 7-letniej Tosi, która musi zmierzyć się ze śmiercią babci, „Koralikowa historia” o tym, jak radzi sobie Zosia z odejściem przyjaciółki Igi, „Zaczarowany ogród dziadka” – wizyta w nim pomaga rodzinie rozmawiać ze sobą po śmierci nestora rodu. Z kolei „Czary mamy” i „Za siódmą górą” traktują o śmierci rodziców i odnajdywaniu się dzieci w nowej sytuacji, a „Trzecie życzenia Tumbo” opowiada nie tylko o stracie, lecz także o książkami, które można polecić, a które pomogą w radzeniu sobie ze stratą i rozmowie o śmierci, są: „Zniknięcie”, „Czy umiesz gwizdać, Joanno?”, „Maja z księżyca”, „Hania i beksa-lale”, „Chusta babci”, „Tkaczka chmur”, „Pustka”, „Żegnaj, panie Muffinie!”, „Czarne życie”, „Mój wjątkowy tydzień z Tessą” czy „Dokąd idziemy, kiedy znikamy”. Ale tak naprawdę nic nie zastąpi naszego, dorosłych, bycia przy dzieciach i wspierania ich w tych trudnych chwilach.